लहुगड हा अजंठा-वेरूळ लेण्यांच्या डोंगररांगेत येणारा किल्ला जवळच असणारी राजधानी देवगिरी आणि प्रसिद्ध अजंठा लेण्यांच्या परिसरातून जाणाऱ्या प्राचीन मार्गावर लक्ष ठेवण्यासाठी बांधला गेला असावा. या किल्ल्याची उंची समुद्रसपाटीपासून २५०० फुट असून पायथ्यापासून गड फक्त १२०० फुट उंच आहे. साधारणपणे गोलाकार असलेल्या या किल्ल्याचे एकुण क्षेत्रफळ ५ एकर असुन लांबी ५५० फुट तर रुंदी ४०० फुट आहे. औरंगाबाद जिल्ह्यात असणारा हा छोटेखानी किल्ला औरंगाबाद शहरापासून साधारण ४० किमीवर आहे. औरंगाबादहून अजिंठा लेण्याकडे जाणाऱ्या औरंगाबाद – जळगाव रस्त्यावर औरंगाबाद पासून २९ किमी अंतरावर फुलंब्री गाव आहे. फुलंब्रीच्या पुढे ४ किमी अंतरावर पालफाटा आहे. या फाट्यावर उजवीकडे वळल्यावर आपण राजूर रस्त्याला लागतो. या रस्त्यावर पालफाट्यापासून ९ किमी अंतरावर जातेगाव आहे. जातेगाव पासून नांद्रा हे किल्ल्याच्या पायथ्याचे गाव ४ किमीवर आहे. ... नांद्रा गावाच्या मागे ३ किमीवर लहूगड आहे. किल्ल्याजवळ पोहोचताच दोन्ही बाजूने असणाऱ्या डोंगरांच्या खिंडीमुळे लहुगड या डोंगरापासून सुटावलेला दिसतो. लहूगडाचा ताबा रामेश्वर मंदीर समितीकडे असुन या समितीने गडाच्या पायथ्यापर्यंत पक्का रस्ता व गडावर जाण्यासाठी पायऱ्या बांधल्या आहेत. आपली गाडी पायथ्याला जेथे थांबते तेथे वडाचे एक खूप जुने झाड असुन शेजारी हनुमानाचे मंदिर आहे. या मंदिरासमोरच श्री क्षेत्र रामेश्वर, महाद्वार, लहुगड नांद्रा असा मजकूर लिहलेली दगडी कमान आहे. या कमानीच्या तळाला बांधकामात दोन विरगळ दिसून येतात. या कमानीतूनच गडाच्या पायऱ्या चढायला सुरवात करायची. थोड्या पायऱ्या चढून वर गेलो कि डाव्याबाजूस पाण्याच्या टाकीसारखे खोदकाम दिसते. यात एक शिवलिंग व नंदी आहे. पुढे काही पायऱ्या चढून गेल्यावर आपण लहानशा सपाटीवर येतो. येथे उजव्या बाजूस झाडाखाली गणपतीची प्राचीन मुर्ती ठेवलेली आहे. हि किल्ल्यावरील देवळीतील मुळ मूर्ति असुन झीज झाल्याने तिच्या जागी दुसरी गणपतीची मूर्ती बसवलेली आहे. येथेच उजव्या बाजूस गडावरील साधूचे समाधी मंदिर बांधलेले आहे. येथुन पुढे खऱ्या अर्थाने आपल्या दुर्गभ्रमंतीला सुरवात होते. मंदिरापुढे गडमाथ्यावर जाण्यासाठी कातळात पायऱ्या कोरल्या आहेत. पण तेथे जाण्यापुर्वी या सपाटीवरील परिसर पाहून घ्यावा. पायऱ्यांच्या पुढील भागात रामेश्वर अथवा रुद्रेश्वर नावाने ओळखले जाणारे सुंदर गुहामंदीर आहे. या संपुर्ण गुहामंदिरात मोठया प्रमाणात कोरीवकाम केलेले आहे. या गुहामंदिरासमोर अखंड कातळात कोरलेले ५ फुट उंचीचे एक घुमटीवजा मंदिर आहे. या मंदिरात नव्याने स्थापन केलेली गणपतीची मूर्ती असुन गुहा मंदिराच्या ओट्यावर अनेक पुरातन कोरीव मुर्ती व्यवस्थित मांडून ठेवलेल्या दिसतात. गुहामंदिराच्या दर्शनी भागात कातळात खोदलेले पाण्याचे मोठे खांब टाक आहे. टाक्यातील पाणी स्वच्छ दिसत असले तरी आत असलेल्या वटवाघुळामुले पाण्याला घाण वास येतो. गुहा मंदिराच्या कातळावर पडणारे पाणी आत न पाझरत या टाक्यात उतरावे यासाठी कातळावर पन्हाळी कोरल्या आहेत. गुहामंदिराच्या दर्शनी भागात दोन गोलाकार खांब कोरलेले असुन त्याच्या आतील बाजुस मंदिराचा दरवाजा कोरलेला आहे. दरवाजाच्या दोन्ही बाजुस गवाक्ष कोरलेले असुन द्वारपट्टीवर मोठ्या प्रमाणात कोरीवकाम केलेले आहे. मंदिराचा सभामंडप व गर्भगृह पूर्णपणे कातळात कोरलेले असुन सभामंडप ४ कोरीव खांबावर तोललेला आहे. गर्भगृहात शिवलिंगाची स्थापना केलेली असुन सभागृहात नंदी स्थानापन्न झालेला आहे. मंदिराच्या अंतर्गत भागात मोठया प्रमाणात कोरीव काम केलेले असुन गर्भगृहासमोर एक व शेजारी एक अशी दोन दालने कोरलेली आहेत. मंदिराच्या वरील भागात असलेल्या कातळावर नव्याने सिमेंटचा कळस बांधलेला आहे. मंदिराच्या पुढील भागात दरीच्या दिशेने गेले असता तटबंदीचे अवशेष पहायला मिळतात.येथुन समोरील डोंगरावर जाण्यासाठी वाट आहे. गडाचा हा भाग पाहुन झाल्यावर कातळातील पायऱ्यांच्या वाटेवर यावे. या वाटेने वर जाताना पायऱ्या डावीकडे वळतात तेथे उजव्या बाजुला हिरव्यागार पाण्याने भरलेले टाके लागते. थोड्या आणखी पायऱ्या चढून गेलो कि समोर येतो किल्ल्याचा संपूर्ण कातळात कोरलेला छोटासा दरवाजा. डोंगर तासून तयार केलेला हा बोगदावजा दरवाजा पार केला की पलीकडे डाव्या बाजूस एक गुहा कोरलेली दिसते. या गुहेचा वापर पहारेकऱ्याना रहाण्यासाठी होत असावा. पुढे उजवीकडे वळण घेत काही पायऱ्या चढून आपला लहूगडाच्या माथ्यावर प्रवेश होतो. लहुगडाचा माथा तसा आटोपशीरच असला तरी या गड्माथ्याच्या जवळजवळ सगळ्याच बाजूंनी कातळात खोदलेली खांब टाकी आणि गुहा आहेत. माथ्यावर जिथे आपला गडप्रवेश होतो तिथे समोरच ८ टाक्यांचा समुह आहे. यातील काही टाक्यात पाणी आहे तर काही टाकी नुसतीच झाडाझुडपांनी भरून गेलेली आहेत. हि टाकी पाहुन उजव्या बाजूने आपल्या गडफेरीस सुरवात करावी. वाटेच्या सुरवातीस जमिनीच्या पोटात कोरलेले खांब टाके असुन सध्या गडावर याचेच पाणी पिण्यासाठी वापरले जाते. पुढे एका रेषेत कोरलेली पाण्याची ६ टाकी आहेत. या टाक्यांच्या पुढील भागात झाडीने भरलेले एक टाके असुन या टाक्याला वळसा मारून आपण गडाच्या मागील बाजुस येतो. येथे कातळात कोरलेली एक प्रशस्त गुहा आहे. हि गुहा मुक्कामास अगदी योग्य असून आत एकाच बाजूस एक खांब शिल्लक आहे. या एक खांबी गुहेत प्रवेश करण्यासाठी एक छोटा दरवाजा व बाजूला हवेसाठी ३ खिडक्या कोरल्या आहेत. या गुहेच्या थोड पुढे किल्ल्याचे मागील बाजूचे भग्न प्रवेशव्दार, जुजबी तटबंदी व खाली उतरणाऱ्या काही जुन्या दगडी पायऱ्यांची वाट दिसते. हि वाट अंजनडोह गावाकडे उतरते. आपण मात्र या वाटेने खाली न उतरता पुन्हा गुहेजवळ परत येऊन गुहेच्या शेजारून वर जाणाऱ्या कातळात खोदलेल्या पायऱ्या चढायच्या. वर चढून आलो कि समोरच एका खोलगट भागात कातळात मधोमध खोदलेले एक मंदिर दिसते. याला सीता न्हाणी असे म्हणतात. मंदिरात पाषाणात कोरलेली एक स्त्री मूर्ती ठेवलेली आहे. मंदिराच्या बाजूलाच पुन्हा एक खांब टाक कोरलेले दिसते. इथून उजवीकडे खाली उतरल्यावर कातळात कोरलेली अजून एक प्रशस्त गुहा दिसते. या गुहेपासून एक वाट गड पायथ्याच्या हनुमान मंदिराजवळ जाते. ती पाहून परत वर येऊन किल्ल्याच्या प्रवेशव्दाराकडे येतांना वाटेत एक पाण्याच टाक आहे. किल्ल्याच्या माथ्यावरील सपाटीवर काही घरांचे चौथरे पहायला मिळतात. येथे आपली गडफेरी पूर्ण होत असल्याने आपण या दुसऱ्या वाटेने गडाचा पायथा गाठू शकतो किंवा आल्यावाटेने रामेश्वर मंदिराजवळून खाली उतरायचे. गडावर पाण्याची २० पेक्षा जास्त टाकी असली तरी केवळ १-२ टाक्यात पिण्यायोग्य पाणी आहे. लहुगड आकाराने लहान व चढाईला सोपा असला तरी चढाई करून सर्व अवशेष नीट पाहण्यासाठी दोन तासाचा कालावधी लागतो. लहुगडचा इतिहास उपलब्ध नसला तरी देवगिरी या राजधानाच्या गडाशी जवळीक व गडावर कातळात खोदलेली पाण्याची टाकी व गुहा पहाता हा गड प्राचीन काळापासुनच नांदता असावा. गडावरील मंदिरात व गुहेत रहाण्याची तसेच पिण्याच्या पाण्याची सोय होते. लहूगडाच्या डाव्या बाजूस असणारा डोंगर चांभार टेकडी म्हणुन ओळखला जातो. या डोंगराच्या पायथ्याला ३ लेणीवजा गुहा कोरल्या असुन लहुगड पायथ्यापासून अर्ध्या तासात आपण लेणी पाहून परत येऊ शकतो.
© Suresh Nimbalkar