मुंबईमुळे कोकण प्रांताचे उत्तर कोकण व दक्षिण कोकण असे दोन भाग पडले आहेत. वसई ते दमण हा पट्टा उत्तर कोकण म्हणुन तर अलीबाग ते कारवार हा पट्टा दक्षिण कोकण म्हणुन ओळखला जातो. यातील उत्तर कोकणात बराच काळ पोर्तुगीजांची सत्ता असल्याने वसई ते दमण या समुद्री पट्ट्यात त्यांनी बांधलेले अनेक लहान मोठे गढीवजा कोट पहायला मिळतात. यातील बहुतांशी कोटांची मोठया प्रमाणात पडझड झालेली असुन फारच थोडे अवशेष शिल्लक आहेत. दमणच्या सरहद्दीवर पोर्तुगीजांची निर्मिती असलेला मरोली कोट हा असाच एक लहानसा कोट. एकेकाळी स्वराज्यात असणारा हा भाग भाषावार प्रांत रचना करताना गुजरात राज्यात सामील झाला. कधीकाळी हा प्रांत स्वराज्यात असल्याने मी या कोटांचा उल्लेख महाराष्ट्रातील किल्ले या सदराखाली करत आहे. आमचे एक दुर्गवेडे मित्र श्री. जगदीश धानमेहेर यांनी दिलेल्या माहितीमुळे आम्ही या कोटाला भेट देऊ शकलो. मरोली गावात जाण्यासाठी भिलाड हे जवळचे रेल्वे स्थानक असुन भिलाड- मरोली अंतर १७ कि.मी.आहे. मरोली येथे जाण्यासाठी रेल्वे स्थानकातून थेट वाहनाची सोय नसल्याने फन्सामार्गे जाणे जास्त सोयीचे आहे. ... फन्सा ते मरोली हे अंतर ६ कि.मी आहे. फन्सा गावातुन दमण-डहाणु सागरी महामार्गाने जाताना कालभैरव मंदिर ओलांडल्यावर मरोली गावात जाणारा चौक लागतो. पण गावात न जाता रस्त्याने सरळ गेल्यास साधारण अर्धा कि.मी. अंतरावर रस्त्याच्या डाव्या बाजुस झाडाझुडुपांनी वेढलेली कोटाची इमारत पहायला मिळते. ३० x ३० फुट आकाराची हि दुमजली इमारत वगळता कोटाचे इतर कोणतेही अवशेष दिसुन येत नाहींत. या इमारतीचा खालील भाग ओबडधोबड दगडांनी बांधलेला असुन वरील मजल्याच्या बांधकामात विटांचा वापर केलेला दिसुन येतो. इमारतीच्या आतील भिंतींना चुन्याचा गिलावा केलेला आहे. इमारतीच्या आतील भागात वरील मजल्यासाठी वासा रोवण्यासाठी असलेल्या खोबण्या दिसुन येतात. दरवाजाची कमान पुर्णपणे ढासळलेली असुन वरील भागात एक खिडकी दिसुन येते. या वास्तुला लागुन नव्याने एक लहान कबर बांधलेली आहे. इमारतीच्या बांधकामात कोणतीही संरक्षण व्यवस्था नसल्याने येथे कोट असावा असे ठाम विधान करता येत नाही. वास्तुच्या आतील भागात असलेला चुन्याचा गिलावा व समोरच असणारा समुद्र पहाता हि वास्तु म्हणजे जकातनाका किंवा टेहळणीचे ठिकाण असावे. कोटाची सध्याची अवस्था फारच दयनीय असुन कोट पाहण्यास १० मिनिटे पुरेशी होतात. स्थानिकांना या वास्तुची कोणतीही माहिती नसुन या वास्तुला ते मेडी म्हणुन ओळखतात. हा कोट तलाठी गयाभाई पटेल यांची खाजगी मालमत्ता असुन त्यांची परवानगी घेऊनच कोट पाहण्यास जावे. पोर्तुगीज हि दर्यावर्दी जमात. पोर्तुगालशी जलमार्गाने थेट संबंध ठेवता यावा यासाठी त्यांनी बहुतांशी कोट समुद्रकिनाऱ्यावरच बांधले. वसई ते दमण परिसरातील गढीकोट हे समुद्राशी समांतर रेषेत बांधलेले आहेत. साधारणतः १६व्या शतकात पोर्तुगीजानी उभारलेल्या या टेहळणीवजा कोटांचा मुख्य उपयोग जलमार्गाचे रक्षण करणे व प्रांतातील लहान मोठया कोटाना आवश्यक रसद पुरविणे हा होता. हे सगळे लहान आकाराचे कोट, टेहळणी बुरूज व लांब पल्ल्याच्या तोफा यांचा वापर करत पोर्तुगीजांनी उत्तर कोकणातील समुद्री मार्गावर आपले साम्राज्य वसवले. १७३९ च्या वसई मोहिमे दरम्यान हा भाग मराठ्यांच्या ताब्यात आला. किल्ला पाहण्याच्या हेतुने येणाऱ्याचा येथे हिरमोड होण्याची शक्यता आहे पण ज्यांना प्राचीन सागरी व्यापारी मार्गावरील पोर्तुगीजांची चौकी व तिचे भौगोलिक महत्व पाहायचे असेल त्याने या स्थानास अवश्य भेट द्यावी.
© Suresh Nimbalkar