महाराष्ट्राच्या पूर्वेकडे असलेला निसर्गसंपन्न प्रदेश म्हणजे विदर्भ. प्राचीन परंपरा लाभलेल्या या प्रदेशात अनेक बलाढय़ राजसत्ता नांदल्या व त्यांच्या कारकिर्दीत त्यांनी तसेच बलाढ्य दुर्ग उभारले. नरनाळा व गाविलगड हे गोंड राजसत्तेने उभारलेले असेच दोन बलाढ्य दुर्ग. घनदाट जंगलात डोंगरमाथ्यावर असलेले हे गिरीदुर्ग आकाराने तसेच प्रचंड आहेत. यातील नरनाळा किल्ला विदर्भातील मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पाचा एक भाग असल्याने यावर वनखाते व पुरातत्व विभाग यांच्यामार्फत मर्यादीत भागातच प्रवेश दिला जातो. मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पात असलेला नरनाळा किल्ला तीन किल्ल्यांचा समुह म्हणजेच दुर्गत्रिकुट आहे. या त्रिकुटातील एक किल्ला म्हणजे जाफराबाद किल्ला. जाफराबाद किल्ल्यास भेट देण्यासाठी आपल्याला नरनाळा किल्ल्याचा पायथा गाठावा लागतो. अकोला शहारापासुन अकोट हे तालुक्याचे ठिकाण ४७ कि.मी.अंतरावर असुन अकोट ते शहानुर हे किल्ल्याच्या पायथ्याचे गाव २२ कि.मी. अंतरावर आहे. ... नरनाळा किल्ल्याच्या महाकाली दरवाजावर उभे राहुन पहिले असता नरनाळा डोंगराच्या उजवीकडील डोंगर म्हणजे जाफराबादचा किल्ला तर डावीकडील डोंगर म्हणजे तेलीयागड आहे. जाफराबाद किल्ल्याचा डोंगर पूर्वपश्चिम पसरलेला असुन एका खाचेने नरनाळा किल्ल्याच्या डोंगरापासुन वेगळा झालेला आहे. किल्ल्याचा उत्तर भाग दुहेरी तटबंदी घालुन संरक्षित केला आहे. जाफराबाद किल्ल्याचा डोंगर आकाराने लहान असुन किल्ल्यावर जाणारी वाट हि नरनाळा किल्ल्यावरून जाते. जाफराबाद किल्ल्याचा नरनाळा किल्ल्याकडील दरवाजाचा भाग तटबंदी घालुन नरनाळा किल्ल्यापासून वेगळा करण्यात आला असून दरवाजाकडील या भागात एके ठिकाणी विजयनगर साम्राज्याचे चिन्ह असलेले गंडभेरुंड शिल्प पहायला मिळते. जाफराबाद किल्ल्याच्या पुढील भागात वाघांचा वावर असल्याने हा भाग मेळघाट व्याघ्र प्रकल्पात सामील करून त्या भागात प्रवेश करण्यास सक्त मनाई करण्यात आली आहे. किल्ल्यावर जाता येत नसले तरी नरनाळा किल्ल्याच्या बाजुस असलेली तटबंदी व बुरुज पाहता किल्ल्याची इतर भागात असलेली तटबंदी व बुरुज देखील सुस्थितीत असावेत. सद्यस्थितीत केवळ दरवाजाकडील भाग पाहुन आपल्याला त्यावरच समाधान मानावे लागते. दरवाजाकडील हा भागदेखील आपल्याला गाडीतुन खाली न उतरता पाहावा लागतो. आपली गडफेरी दरवाजात सुरु होऊन तेथेच संपते. गावातील एका वृद्ध माणसाने दिलेल्या माहितीनुसार किल्ल्यावर मारुतीचे मंदिर असुन एक मोठा तलाव व तीन लहान तलाव आहेत. वनसंरक्षण कायद्यामुळे जाफराबाद किल्ला पर्यटकांपासून दूर राहिला असल्याने किल्ल्यावरील वास्तू सुस्थितीत असाव्यात किंवा वाढलेल्या जंगलामुळे नष्ट झाल्या असाव्यात असा केवळ अंदाज करता येतो. जाफराबाद किल्ला नरनाळा किल्ल्याचा भाग असल्याने नरनाळा किल्ल्याचा इतिहास जाफराबाद किल्ल्याशी संबधीत आहे.
© Suresh Nimbalkar