मध्ययुगीन काळात कल्याण-भिवंडी हि मोठी बंदरे असुन खाडीमार्गाने वसई येथे थेट समुद्राशी जोडली होती. या भागावर बराच काळ पोर्तुगीजांची सत्ता असल्याने त्यांनी वसई ते भिवंडी- कल्याण या सागरी मार्गावरील उल्हास खाडीच्या काठावर अनेक लहान-लहान कोट बांधले. यातील बहुतांशी कोटांची मोठया प्रमाणात पडझड झालेली असुन फार थोडे अवशेषरुपात शिल्लक आहेत. भिवंडी-वसई या दोन शहरांच्या मध्यवर्ती भागात पोर्तुगीजांची निर्मिती असलेला पायगाव हा असाच एक लहानसा कोट. वसई-भिवंडी महामार्गावर असलेला हा किल्ला भिवंडी व वसई चिंचोटी येथुन एकसमान म्हणजेच १३ कि.मी.अंतरावर आहे. भिवंडीहुन वसईकडे जाणाऱ्या किंवा वसईहुन भिवंडीकडे जाणाऱ्या बसने पायगाव येथे जाता येते. भिवंडी-वसई महामार्गापासून पायगाव साधारण १ कि.मी.आत असुन गावातील भालेकर आळीत हा कोट चौथरा या अवशेष रुपात शिल्लक आहे. स्थानिकांना या कोटाची फारशी माहीती नाही पण विचारताना माडी म्हणुन चौकशी केल्यास ते आपल्याला या ठिकाणावर आणुन सोडतात. ... संपुर्ण कोटाला आता गावातील घरांचा वेढा पडलेला आहे. कोटाची पुर्णपणे पडझड झालेली असुन केवळ चौथरा शिल्लक असल्याने हे ठिकाण कचेरी कि कोट हे ठामपणे सांगता येत नाही. या कोटाचे स्थान व आकारमान पाहता या कोटाचा वापर पोर्तुगीजकालीन जकातीचे ठाणे अथवा कचेरी म्हणुन होत असावा. स्थानिक वयोवृद्ध लोकांशी चर्चा केली असता ते हे ठिकाण जकात (धान्य स्वरूपातील कर) जमा करण्याचे ठिकाण असल्याचे सांगतात. कोटाच्या चौथऱ्याचा आकार २०x२० फुट असुन या बांधकामात ओबडधोबड दगड व चुना याचा वापर केलेला आहे. कोट पाहण्यास १० मिनिटे पुरेशी होतात. साधारणतः १६व्या शतकात पोर्तुगीजानी उभारलेल्या या टेहळणीवजा कोटांचा मुख्य उपयोग जलमार्गाचे रक्षण करणे व प्रांतातील लहान मोठया कोटाना आवश्यक रसद पुरविणे हा होता. हे सगळे लहान आकाराचे कोट, टेहळणी बुरूज व लांब पल्ल्याच्या तोफा यांचा वापर करत पोर्तुगीजांनी उत्तर कोकणातील समुद्री मार्गावर आपले साम्राज्य वसवले. . इ.स.१७३९च्या वसई मोहिमे दरम्यान हा परिसर मराठ्यांच्या ताब्यात आला आणि पोर्तुगीजाचे या भागातून बस्तान उठले ते कायमचेच. किल्ला पाहण्याच्या हेतुने येथे येणाऱ्याचा हिरमोड होण्याची शक्यता आहे पण सागरी व्यापारी मार्गावरील पोर्तुगीजांची टेहळणी चौकी व तिचे भौगोलिक महत्व पाहायचे असेल त्याने या स्थानास अवश्य भेट द्यावी.
© Suresh Nimbalkar