जुन्नर हे पुणे जिल्ह्यातील जुन्नर तालुक्याचे प्रमुख ठिकाण पुण्याच्या उत्तरेस ९० कि.मी.वर कुकडी नदीच्या तीरावर डोंगरांनी वेढलेल्या परिसरात वसलेले आहे. जुन्नर शहरापर्यंतचा प्रदेश हा पश्चिमेकडून डोंगराळ तर पूर्वेकडील प्रदेश हा मैदानी भुभाग आहे. त्यामुळे इथल्या डोंगररांगेत माळशेज घाट, नाणेघाट व दऱ्याघाट या प्रमुख घाटवाटा आहेत. कल्याण-नाणेघाट-जुन्नर-नगर-पैठण हा महाराष्ट्रातील प्राचीन व्यापारी मार्ग होता. त्या काळी जगभरातील व्यापारी कल्याण बंदरावर आपला माल घेऊन उतरत असत. पुढे नाणेघाट मार्गे घाटमाथ्यावर येऊन जुन्नर मार्गे पैठणला व्यापार करत जात असत. त्यामुळे या मार्गावरील जुन्नरची बाजारपेठ क्षत्रपांच्या काळापासून प्रसिद्ध होती. या व्यापारपेठेला आणी मूळ शहराला संरक्षण देण्यासाठी जुन्नरचा गढीवजा नगरकोट बांधला गेला व नंतरच्या काळातील राज्यकर्ते त्यात काळानुरूप बदल करत गेले. ... सध्या अस्तित्वात असलेला जुन्नर भुईकोट हा मध्ययुगीन काळात अस्तित्वात आला. जुन्नरचा भुईकोट पहाण्यासाठी पुणे अथवा मुंबईहुन माळशेजमार्गे जुन्नर गाठावे. जुन्नर एसटी स्थानकासमोरच जुन्नर भुईकोट असून लोकांना फारसा माहित नाही. स्थानिक लोकांत हा भुईकोट दादोजी कोंडदेव वाडा म्हणुन प्रचलीत आहे. साधारण आयताकृती आकाराचा हा किल्ला १२ एकरवर पसरलेला असुन किल्ल्यातील शासकीय कचेऱ्या, न्यायालय, दुकाने यांच्या अतिक्रमणात किल्ल्याचे अस्तीत्व नष्ट झाले आहे. या भुईकोटाला एकुण तेरा बुरूज असुन तटबंदीत अकरा व मुख्य दरवाजाशेजारी दोन अशी त्यांची रचना आहे. किल्ल्याची तीन बाजुची तटबंदी पुर्णपणे ढासळलेली असुन केवळ एका बाजुची म्हणजे पुर्वेकडील तटबंदी पुर्णपणे शिल्लक आहे. असे असले तरी कोटाचे सर्व म्हणजे तेराही बुरूज आजही पहायला मिळतात. शिल्लक असलेल्या तटबंदीच्या अवशेषात कोटाच्या पश्चिम दिशेच्या तटबंदीत पुर्वाभिमुख दरवाजा पहायला मिळतो. या दरवाजाच्या दोन्ही बाजुस पहारेकऱ्याच्या देवड्या असुन दरवाजाची चौकट आजही शिल्लक आहे. या भागात शासकीय कचेऱ्या असल्याने छायाचित्रणास मनाई आहे. या भागातील शासकीय आवारात दोन प्राचीन विहिरी असुन आत प्रवेशास मनाई आहे. कोटाच्या बाहेरून फेरी मारताना शिल्लक असलेल्या पुर्व बाजुच्या तटबंदीत एक दगडाने बंदीस्त केलेला लहान दरवाजा तसेच एक शरभशिल्प दिसुन येते. या तटबंदीची उंची वीस फुट असुन खालील दहा फुट बांधकाम दगडात व वरील दहा फुट बांधकाम विटांनी केलेले दिसते. या दगडी बांधकामात अनेक ठिकाणी कोरीव दगड वापरलेले दिसुन येतात. बुरुजांचे बांधकाम देखील दगड व विटांनी केलेले असुन बुरुजाच्या वरील बांधकामात बंदुकीच्या मारगीरीसाठी जंग्या ठेवलेल्या दिसतात. कोटाचे अवशेष पहात संपुर्ण कोट प्रदक्षिणा करण्यासाठी एक तास पुरेसा होतो. शिवनेरी किल्ला पाहण्यासाठी आले असता या किल्ल्याला अवश्य भेट द्यायला हवी. जीर्णनगर, जुन्नेर म्हणजेच जुन्नर हे शहर इ.स.पूर्व काळापासून प्रसिद्ध आहे. जुन्नर ही शकराजा नहपानाची राजधानी होती. सातवाहन राजा गौतमीपुत्र सातकर्णी याने शकांचा नाश केला आणि जुन्नर परिसरावर आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले. सातवाहन राजे हे महाराष्ट्राचे पहिले राजे. इ.स.पुर्व २५० ते इ.स.२५० या कालखंडात महाराष्ट्र समृद्धीच्या शिखरावर होता. प्रतिष्ठान म्हणजेच आजचे पैठण ही सातवाहन राजांची राजधानी आणि जीर्णनगर म्हणजे जुन्नर ही उपराजधानी होती. सातवाहन राजसत्तेच्या काळात कोकण व देश यांना जोडणारा नाणेघाट जन्माला आला अन् त्याच्या संरक्षणासाठी कुकडी नदीच्या खोऱ्यात जिवधन, चावंड, हडसर, निमगिरी, शिवनेरी या किल्यांची निर्मिती झाली. नाणेघाट या पुरातन व्यापारी मार्गावरून फार मोठ्या प्रमाणावर वाहतूक चालत असे. त्या काळी नाणेघाटा पासून काही अंतरावर जीर्णनगर म्हणजेच आजचे जुन्नर या गांवी बाजारपेठ वसली गेली. सातवाहनांनंतर जुन्नर चालुक्य, राष्ट्रकूट या राजवटींच्या सत्तेखाली होता. जुन्नरमध्ये डेक्कन कॉलेजचे विद्यार्थी उत्खनन करत असता त्यांना ग्रीकदेवता युरोसची मूर्ती सापडली. चिनी भांडी, जुनी नाणी, सोन्याच्या मोहरा, शिलालेख असे खूप काही या भागात सापडते. येणारे व्यापारी मुक्त हस्ते दान करत असल्याने प्रत्येक धर्माची भरभराट जुन्नर परिसरात झाली. राजाश्राय व लोकाश्रय मिळाल्याने जुन्नर परिसरात लेण्याद्रीला बौद्ध लेणीसमूह निर्माण झाला तसेच मानमोडी डोंगरात जैन देवी देवता अंबा अंबिकांच्या गुहा कोरल्या गेल्या. जुन्नर शहरात प्राचीन जैन मंदिर उभारले गेले.
© Suresh Nimbalkar