सह्याद्रीच्या डोंगररांगेत असलेले गिरीदुर्ग सह्याद्रीच्या नैसर्गिक सुरक्षा कवचामुळे बलदंड व अजिंक्य राहिले होते. पण जसजसे आपण सह्याद्रीच्या डोंगररांगांपासून सपाटीकडे जातो तसतसे या किल्ल्यांचं स्थापत्य बदलत डोंगरी किल्ल्याचे रुपांतर भुईकोटात होते.मराठवाडा व विदर्भात असे भक्कम भुईकोट आणि गढी मोठय़ा प्रमाणात दिसुन येतात. भुईकोट हे जमिनीवर असल्यामुळे सहजपणे होणारे आक्रमण लक्षात घेऊन या किल्ल्यांची बांधणी केली जात असे. विदर्भातील अशा भुईकोटापैकी विस्मृतीत गेलेला एक भुईकोट म्हणजे गोंधनापुरचा किल्ला. अतिशय सुंदर बांधणी असलेला हा किल्ला विस्मृतीत जाणे हेच एक आश्चर्य आहे. गोंधनापुर गावात असलेला हा किल्ला आजही मोठय़ा दिमाखात उभा असुन परकोट व त्यात दुहेरी बांधणीचा बालेकिल्ला अशी वैशिष्टपुर्ण रचना या किल्ल्याला लाभली आहे. खामगाव या बुलढाणा जिल्ह्यातील तालुक्याच्या ठिकाणापासुन हा किल्ला केवळ ७ कि.मी.अंतरावर आहे. ... खामगाव येथुन गोंधनापुरला जाण्यासाठी एस.टी.तसेच रिक्षाची सोय आहे. एस.टी.ने उतरल्यावर चालत पाच मिनिटात आपण किल्ल्याच्या परकोटाला असलेल्या पुर्वाभिमुख दरवाजा समोर पोहोचतो. परकोटाचे प्रवेशद्वार विटांनी बांधलेले असुन दरवाजा शेजारील दोन्ही बुरुज मात्र दगडात बांधलेले आहेत. दरवाजाच्या आतील बाजूस पहारेकऱ्याच्या देवड्या असुन तटाला लागुनच दरवाजावर व बुरुजावर जाण्यासाठी पायऱ्या आहेत. परकोटाच्या तटबंदीत दरवाजाशेजारी दोन,चार टोकाला चार व तटबंदीच्या मध्यावर प्रत्येकी एक अशी आठ बुरुजांची रचना असुन बालेकिल्ल्याच्या तटबंदीत सहा असे एकुण १४ बुरुज किल्ल्याला आहेत. या सर्व बुरुजावर तसेच बालेकिल्ल्याच्या तटबंदीत बंदुकीचा व तोफांचा मारा करण्यासाठी जंग्या दिसुन येतात. परकोटाची तटबंदी काही प्रमाणात ढासळलेली असुन दरवाजाच्या तटबंदीच्या टोकाला असलेला पाकळीच्या आकाराचा षटकोणी बुरुज आवर्जुन पाहण्यासारखा आहे. गोंधनापुर गावाच्या मध्यभागी असलेला चौकोनी आकाराचा हा किल्ला चार एकरपेक्षा जास्त परीसरात पसरला असुन परकोटाच्या आत लहान आकाराच्या अनेक विहिरी तसेच तटाला लागुन असलेल्या जुन्या वास्तु पहायला मिळतात. परकोटाच्या आत असलेला मुख्य किल्ला म्हणजे बालेकिल्ला दोन भागात विभागलेला असुन त्याचा परीसर साधारण अर्धा एकर इतका आहे. परकोटातुन आत शिरल्यावर बालेकिल्ल्याला वळसा मारत आपण बालेकिल्ल्याच्या पश्चिमाभिमुख दरवाजासमोर पोहोचतो. बालेकिल्ल्याच्या या दरवाजावर नगारखान्याची इमारत असुन दोन बुरुजामध्ये घडीव दगडात बांधलेल्या या दरवाजावर नक्षीकाम केले आहे. किल्ल्याचे ४० फुट उंचीचे बुरुज व तटबंदी मात्र ओबडधोबड दगडात बांधलेली असुन फांजीवरील भाग विटांनी बांधलेला आहे. बालेकिल्ल्याच्या आतील भागात मोठया प्रमाणात झाडी माजली असुन गावकरी त्याचा फायदा घेत किल्ल्याचा वापर शौचालयासाठी करत असल्याने थोडे सांभाळूनच किल्ल्यात फिरावे लागते. किल्ल्यात शिरल्यावर दरवाजाला लागुनच एक चौथरा असुन उजव्या बाजुच्या तटबंदीला लागुन दुसरा चौथरा आहे. या चौथऱ्याखाली भलेमोठे तळघर असुन त्यात हवा व उजेड येण्यासाठी बाहेरील तटबंदीत झरोके आहेत. तळघरात शिरण्यासाठी चौथऱ्याखाली लहान दरवाजा असुन दुसरा दरवाजा बालेकिल्ल्याच्या मुख्य दरवाजातील पहारेकऱ्याच्या देवडीतुन आत शिरतो. याच तटबंदीमधील भिंतीत तटावर जाण्यासाठी जिना बांधला आहे. या जिन्याने समोरील बुरुजावर गेले असता या बुरुजावर तोफ ठेवण्यासाठी असलेला चौथरा व ती फिरवण्यासाठी उखळ पहायला मिळते. डाव्या बाजुच्या तटबंदीत बालेकिल्ल्याच्या दुसऱ्या भागात जाण्यासाठी दरवाजा असुन समोरील तटबंदीत असलेल्या एका खोलीत विहीर आहे. या तटबंदीत किल्ल्याबाहेर जाण्यासाठी चोरदरवाजा असुन तटबंदी व बुरुज यामधुन बाहेर निघणारा हा मार्ग सध्या दगडांनी बंद केला आहे. हे सर्व पाहुन झाल्यावर डावीकडील दरवाजातुन बालेकिल्ल्याच्या आतील भागात जावे. या दरवाजाची लाकडी दारे आजही शिल्लक असुन दरवाजाच्या आतील बाजुस देवड्या आहेत. बाहेरील आवारातुन या भागातील काही दिसू नये यासाठी दरवाजासमोर आडवी भिंत घातलेली आहे. दरवाजातुन आत शिरल्यावर उजवीकडील पायऱ्यांनी तटावर जाऊन संपुर्ण तटबंदीला फेरी मारता येते. तटबंदी मधील एका बुरुजावर झेंडा फडकविण्याची जागा असुन तेथुन खामगाव पर्यंतचा प्रदेश नजरेस पडतो. बाहेरील रचनेप्रमाणे या भागातही दरवाजाच्या उजव्या बाजुस तटबंदीला लागुन एक चौथरा आहे. या बाजुच्या तटबंदीत वासे रोवण्यासाठी खोबण्या दिसुन येतात. या चौथऱ्याखाली भलेमोठे तळघर असुन त्यात हवा व उजेड येण्यासाठी बाहेरील तटबंदीत झरोके आहेत. तळघरात शिरण्यासाठी चौथऱ्याच्या अलीकडे एक भूमिगत लहान दरवाजा असुन या दरवाजाने तळघरात जाता येते. किल्ल्याच्या आत असलेला हा दरवाजा सध्या झुडुपात बंदिस्त झाला असुन हे तळघर व आतील भाग पहाण्यासाठी किल्ल्याबाहेरून चोर दरवाजाने आत शिरावे लागते. तळघरात असलेल्या चोर दरवाजाने तटबंदी व बुरुज यामधील लहान दरवाजाने किल्ल्याबाहेर पडता येते. या चोरदरवाजाच्या तटबंदी बाहेरील बाजूस एक लहान विहीर व बळद पहायला मिळते.दरवाजा समोर तटबंदीत दोन शौचकुप असुन तटबंदीच्या टोकाला एक विहीर आहे. या विहिरीशेजारी तटबंदीच्या आत दोन खोल्या असुन त्यात किल्ल्याचा मुदपाकखाना असल्याचे सांगण्यात येते. या विहिरीचे पाणी थेट तटावरून काढण्याची सोय आहे. किल्ल्याच्या या आवाराच्या मध्यभागी कारंजे बांधलेले असुन दरवाजासमोरील दुमजली अवशेष पहाता या भागात किल्ल्याची राजसदर असावी असे वाटते. येथे आपली गडफेरी पूर्ण होते. बाहेरील परकोट व आतील बालेकिल्ला पहाण्यास दिड तास पुरेसा होतो. किल्ला पाहुन गावाबाहेरील लक्ष्मी नारायण मंदिर पहायला जाताना वाटेत खडकात खोदलेली कमान असलेली पायऱ्यांची विहीर पहायला मिळते. लक्ष्मीनारायण मंदिरात विष्णुची प्राचीन मुर्ती पहायला मिळते. किल्ल्याच्या बांधकामाचे नेमके वर्ष माहित नसले तरी नागपूरकर रघुजी भोसल्यांच्या काळात हि गढी बांधली गेली. भोसल्यांच्या चिटणीसांच्या ताब्यात या गढीचा कारभार असल्याने हि गढी चिटणीसांची गढी म्हणुन ओळखली जाते. गढी पाहण्यासाठी गोंधनापुर गावचे सरपंच श्री.त्रिंबक बनगर व लक्ष्मण वानखेडे गुरुजी यांचे विशेष सहकार्य लाभले.
© Suresh Nimbalkar